Dit leerden cursisten van Heritage Lab ‘Digitaal Dekoloniseren’

De praktijk

‘In de praktijk werkt het vaak zo: om meerstemmigheid te creëren laat een erfgoedinstelling bijvoorbeeld mensen met een migratieachtergrond aan het woord,’ zegt Kees Huntink. ‘De uitgewerkte interviews krijgen een plek op de site of in een tentoonstelling – en klaar is kees. Maar nee, dan ben je echt nog niet klaar.’

Het is een van de inzichten die Kees, projectmedewerker bij Erfgoed Gelderland en redacteur van het verhalenplatform mijnGelderland, heeft meegenomen uit de cursus Digitaal Dekoloniseren. ‘Het is belangrijk dat een erfgoedinstelling zo’n groep mensen vanaf het begin bij een project betrekt. Bouw een duurzame relatie met hen op, want zij hebben de benodigde kennis en expertise. Als instelling kun je het niet allemaal zelf bedenken. Zo had ik er nog niet eerder naar gekeken.’

Het bredere verhaal

Erfgoed Gelderland wil aan de slag met diversiteit en inclusiviteit om ‘het bredere verhaal over de eigen collecties te kunnen vertellen’. Ook het dekoloniseren heeft de aandacht. ‘MijnGelderland telt meer dan 4000 verhalen die vooral vanuit een wit, westers perspectief zijn geschreven,’ aldus Kees. ‘Hier zijn eveneens stappen te zetten om de geschiedenis van onze provincie vanuit andere perspectieven te belichten. We kunnen bijvoorbeeld arbeidsmigranten of nazaten van mensen uit de koloniën een stem geven.’

Persoonlijke geschiedenissen

Het Antwerpse Red Star Line Museum heeft veel ervaring met migratieverhalen. Sinds de opening in 2013 presenteert het museum persoonlijke geschiedenissen van landverhuizers in de 19de en 20ste eeuw. Els Baetens is hier verantwoordelijk voor de ontsluiting van de digitale collectie. ‘Wat me vooral aantrok in de cursus is hoe je diversiteit, inclusiviteit en meerstemmigheid kunt integreren in je collecties.’

Startte het museum in de beginjaren met historische verhalen, nu heeft het ook aandacht voor actuele persoonlijke geschiedenissen. ‘Aan die laatste verhalen kleven veel gevoeligheden,’ aldus Els. ‘Zeker als de verhalen nog vers in het geheugen van de vertellers zitten, weerhoudt ons dat ervan om ze zomaar op onze website te plaatsen. We hebben immers te maken met morele, ethische en privacyaspecten.’

Empowerment

Een van de eyeopeners tijdens de cursus was empowerment. Els: ‘Moeten wij als museum per se zelf alle verhalen van migranten ophalen en registreren? Bied deze mensen bijvoorbeeld een workshop schrijven aan zodat ze die verhalen zélf op papier kunnen zetten.’

Ook bood een presentatie over ‘emotienetwerken’, het samen onderzoeken van de complexe interacties tussen mensen en erfgoed en mensen onderling, nieuwe inzichten. ‘Als museum doen we veel aan oral history: we interviewen bijvoorbeeld mensen die uit Syrië gevlucht zijn,’ zegt Els. ‘Zo’n gesprek roept bij de geïnterviewde vaak de nodige emoties op. Hoe ga je daar als interviewer mee om? Het advies om als interviewer je pet als “expert” af te zetten, vond ik wel tof. Zo kun je ervoor zorgen dat het vertellen van verhalen op een meer gelijkwaardige basis gaat. En zet die pet ook af in gesprekken met mensen over de waarde van hun eigen verhaal en hun eigen erfgoed.’

Digitale strategie

Elke cursist bracht een casus in waar de opgedane kennis steeds aan kon worden gerelateerd. Voor Els was dat de vraag hoe het Red Star Line Museum zijn verhalen over migratie kan publiceren op een veilig platform. ‘Migratie is een gevoelig, beladen thema; zeker op internet loert het gevaar van polarisering. Als museum willen we dat beslist niet in de hand werken.’

De vraag is dus welk platform ‘veilig’ is voor zowel de collectie als voor de mensen die hierover het gesprek willen aangaan. Els: ‘Ook moeten we ons afvragen of we reacties op de verhalen willen opnemen. Je moet er niet aan denken dat het aantal comments dusdanig groot is dat je het niet meer kunt modereren. Ik ga nu aan de slag met het opstellen van een visie op onze digitale strategie. Daarbij krijgt de ontsluiting van de collectie een prominente rol.’

Omstreden begrippen

De casus van Kees betrof de bijdragen op mijnGelderland. ‘Een voorbeeld: hoe ga je om met omstreden begrippen en gevoelige onderwerpen? Neem “slaaf” of andere kwetsende termen. Als zo’n woord in een citaat staat, dan kan het van historische waarde zijn: het laat zien hoe er in een bepaalde tijd naar dit onderwerp gekeken werd. Staat het niet in een citaat, dan kun je het bijvoorbeeld met een voetnoot toelichten. Of vervangen door een ander woord als het voor het verhaal niet van belang is.’

Tijd en geduld

Als iets Kees duidelijk is geworden, dan is het wel dat meerstemmigheid en dekoloniseren tijd en geduld vragen. ‘Ik zie dat terug in onze eigen praktijk. We hebben wel eens historische verenigingen benaderd en met hen gesproken over de sporen van slavernijverleden die uit ons erfgoedonderzoek naar voren waren gekomen. Op de vraag of ze daar iets mee wilden doen, proefden we soms weerstand: “Dit speelt bij ons helemaal niet,” was dan de reactie. Het is een lang proces om collega’s ervan bewust te maken hier iets mee te gaan doen. Aan de andere kant: verschillende historische verenigingen zijn al aan de slag gegaan met het slavernijverleden in de regio. Dat is mooi om te zien.’