De schoonheid van antiparels in het archief. Lessen uit de MEE-residentie

Vier maanden onderzocht Maaike Meindertsma Friese digitale erfgoedcollecties. Ze richtte haar blik op de rafelranden, zoals onscherpe beelden, beschrijvingen die de lezer doen twijfelen of AI-gegenereerde titels die uit de bocht vliegen. ‘Archieven willen graag dat alles klopt. Maar juist in wat niet klopt, gebeurt iets. Daar ontstaat ruimte om te kijken, zonder te weten wat je ziet.’

Niet langer terughoudend

Aan het begin van de residentie was Maaike nog voorzichtig. ‘Kun je als kunstenaar zomaar een beeld met een oorlogscontext combineren met een zwemdiploma? Dat is een ethische vraag,’ zei ze in een eerder interview.

Inmiddels denkt ze daar anders over. ‘Ik merkte hoe open erfgoedorganisaties zijn om over hun materiaal te praten. Daardoor durf ik makkelijker beelden te combineren of in gesprek te gaan over de context. Die openheid heeft me vertrouwen gegeven.’

Waar het beeld hapert

Tijdens haar onderzoek vond Maaike foto’s die te donker, te licht of te wazig waren om goed te bekijken. ‘Neem inventarisatiefoto’s van monumenten waarbij je je afvraagt: waarom staan deze eigenlijk online?’

Het grijze gebied

Gesprekken over wat er wel en niet in archieven belandt, brachten haar nieuwe inzichten. ‘Veel materiaal wordt door mensen zelf aangeleverd. Dat creëert een grijs gebied: wie deelt wel iets, en wie juist niet?’ Ze zag ook dat veel bestanden tussen zichtbaar en onzichtbaar blijven hangen, omdat niet altijd duidelijk is of gebruikers ze mogen delen.

Poëzie in onvolledigheid

Nog zo’n observatie: foto’s met een datering als ‘1900-1950’ of ‘1950-1999’ kunnen in theorie één dag of honderd jaar uit elkaar liggen. ‘Archieven willen metadata perfect op orde hebben, maar juist in die onvolledigheid zit poëzie.’

Als AI begint te fantaseren

Diezelfde spanning tussen feit en verbeelding duikt ook op in digitale beschrijvingen. Neem AI-gegenereerde titels die ineens een waardeoordeel hebben in plaats van neutraal te blijven. ‘Zo was er een bijschrift met de strekking: ontdek het Wilhelminapark, bij een volkomen neutrale foto. Dan weet je: het programma is gaan hallucineren.’

Mooiste vondst

Een van haar mooiste vondsten kwam via nieuwe scantechnologie aan het licht: beelden van mensen in de perforatie van oude filmrollen die nooit eerder waren opgemerkt. ‘Die beelden staan letterlijk in de kantlijn van de geschiedenis.’

Gewoon online zetten

Haar belangrijkste oproep aan het veld: ‘Zet digitaal erfgoed gewoon online, ook als het niet perfect is.’ Het dwalen door een niet perfect ontsloten collectie wekt nieuwsgierigheid. ‘Ik wilde niet wijzen op wat er misgaat, maar wat je ermee kunt. Juist dat maakte mijn ontdekkingstocht zo interessant.’

Er mag gelachen worden

In haar bevindingen zit humor, zegt Maaike. ‘Er mag best gelachen worden om vondsten in digitale erfgoedcollecties – niet spottend, maar verwonderend.’ Zo leidde de zoekterm ‘kerkinterieur’ naar een foto van een kleurrijke badkamer; waarschijnlijk was het gebouw inmiddels tot woning verbouwd. ‘Met de zoekterm “badkamer” had je die foto nooit gevonden. En dat vind ik het leuke aan digitaal erfgoed: het verrast waar je het niet verwacht.’

De residentie smaakt naar meer

Maaike wil het materiaal dat ze vond – de wazige foto’s, de misleidende titels, de mensen in de filmperforaties – laten doorleven buiten het scherm. ‘Misschien wordt het een boek, misschien een projectie. Iets waarin de verwondering zichtbaar blijft, en waar ik er zelf iets artistieks aan toevoeg.’