Digitaal dekoloniseren. Welke geleerde lessen nemen de cursisten van Heritage Lab mee?

Houd steeds verschillende gebruikers in gedachte

‘Stel dat je een erfgoedsite bezoekt en je ziet dat mensen die op jou lijken in de omschrijvingen zijn beschreven met racistische termen  – dan ben je geneigd om snel weer weg te klikken,’ zegt Erik Lucassen, archiefresearcher bij Beeld en Geluid. ‘Maar als de omschrijvingen van het collectiemateriaal gemaakt zijn met de verschillende gebruikers in gedachte, zorg je ervoor dat iedereen zich meer welkom voelt om bijvoorbeeld onderzoek te doen.’ De gedachte dat de omschrijvingen in een archief echt als een aanval kunnen voelen en mensen daarom het archief liever mijden, was voor Erik een eye-opener.

‘Als het gaat om digitaal dekoloniseren, staan we bij Beeld en Geluid helemaal aan begin. Zo vind je in de beschrijvingen nog volop racistische termen zonder dat daar een inclusief alternatief voor wordt geboden,’ vervolgt Erik. ‘Het plan is dan ook om als eerste de termen aan te pakken.’

Deel erfgoed op een gelijkwaardige manier

Niet alleen voor Erik maar ook voor Maaike Derksen, projectmanager bij het Katholiek Documentatie Centrum (KDC), is er een aanleiding om de cursus te volgen. Eerder deed zij promotieonderzoek naar missie en kolonialisme in Java en Zuid-Nederlands Nieuw-Guinea, waarvoor ze de missie-archieven in Nederland en Indonesië indook. Nu begeleidt ze het project Gedeeld (documentair) Erfgoed Delen. ‘We kijken hoe we het collectiemateriaal van Nederlandse katholieken en missionarissen beschikbaar kunnen stellen aan zowel de inwoners van Indonesië als de Indische gemeenschappen elders in de wereld. Vanuit de gedachte van digitaal dekoloniseren willen we dit op een gelijkwaardige manier delen. Ik wilde graag weten hoe collega’s bij andere archieven dit aanpakken.’

Vele handreikingen al beschikbaar

‘Het verraste mij dat er al heel veel denkwerk is verricht,’ zegt Erik. ‘Zo liggen er allerlei handreikingen om collectiebeschrijvingen die nu niet meer zo geaccepteerd zijn aan te passen. Denk aan de publicatie Words Matter van het Tropenmuseum. Daarnaast kijken wetenschappers hoe ze ons met behulp van AI kunnen helpen. Een voorbeeld is het project SABIO dat binnenkort een AI-tool oplevert om bias in collectiebeschrijvingen op te sporen.’

Geef groeperingen een stem

Elke cursist brengt een casus in waar de opgedane kennis steeds aan kan worden gerelateerd. ‘Zoals gezegd wilde ik vooral met de termen aan de slag,’ zegt Erik, ‘maar tijdens de cursus heb ik mijn casus verbreed. Zo zijn er bijvoorbeeld Surinaamse protestgroepen die in onze archieven niet bij naam worden genoemd, bijvoorbeeld omdat men die namen niet kende of omdat het een blinde vlek was om ze te beschrijven. De informatie zou ik voor zover mogelijk willen aanvullen zodat de beschrijvingen completer worden.’

Schakel andere organisaties in

Om de gebruikers van de archieven steeds in gedachte te houden, wil Erik bij het maken van de beschrijvingen mensen betrekken die een extra perspectief op het materiaal kunnen bieden. ‘Onze collecties zijn nu vooral beschreven door de archivarissen die er destijds werkten; zij deden dit vanuit hun eigen wereldbeeld.’ Erik denkt erover om samen te werken met bijvoorbeeld The Black Archives.

Zet een disclaimer op je site

‘Misschien is het een zwaktebod,’ zegt Erik, ‘maar ik zou om te beginnen graag een disclaimer op de site van Beeld en Geluid willen plaatsen. Zo kunnen we bezoekers vertellen dat we ons bewust zijn van de racistische termen in onze beschrijvingen en dat we werken aan onze metadata en collectiebeschrijvingen.’

Gebruik termen in verschillende talen

‘Over het aanpassen van de archiefbeschrijvingen had ik voor de cursus nog helemaal niet nagedacht,’ vertelt Maaike. ‘Het is een goede eerste stap. Ook zou ik vertalingen van termen willen opnemen, zodat gebruikers ons archiefmateriaal makkelijker kunnen vinden in de eigen taal.’

Neem het management mee

‘Belangrijk is om alle collega’s bewust te maken van de impact die het gebruik van termen heeft voor onze gebruikers,’ zegt Maaike. ‘Niet alleen directe collega’s maar ook het management. Uit de ervaringen van medecursisten lijkt de aanpak ervan vaak iets te zijn van een individu binnen een afdeling, een beetje van onderop. Maar om het te laten slagen moet de hele organisatie erin meegaan. In mijn geval niet alleen het Katholiek Documentatie Centrum, maar ook de Radboud Universiteit waar we onderdeel van uitmaken.’

Let op de AVG

De case van Maaike had betrekking op de vraag hoe het Katholiek Documentatie Centrum het collectiemateriaal van Nederlandse katholieken en missionarissen breder weg kan zetten. ‘Het is geen gemakkelijke opdracht. We hebben veel particuliere collecties in beheer. Dit betekent dat we toestemming nodig hebben om een onderzoeker toegang te geven tot het archief. Eveneens is goedkeuring van de eigenaren nodig om materiaal te digitaliseren en het bijvoorbeeld op Wikimedia te zetten.’

En dan is er nog de AVG die roet in het eten kan gooien. ‘We weten dat veel mensen geïnteresseerd zijn in de foto’s van schoolklassen die in Indonesië werden geleid door missionarissen. Omdat dit materiaal zich alleen in onze collectie bevindt, wil je het zoveel mogelijk toegankelijk maken. Maar bij foto’s van mensen kan de privacy in het geding zijn. Dat beperkt onze mogelijkheden.’

Digitaal dekoloniseren als grondhouding

Als Maaike iets meeneemt van de cursus, is het wel het besef dat het werken aan onderwerpen als diversiteit en inclusie een grondhouding is, een manier waarop je denkt en te werk gaat. ‘Uiteindelijk gaat het erom als organisatie te proberen op de best mogelijke manier de koloniale macht te bestrijden die in je archieven verweven zit. Gelijkwaardigheid is hierbij het buzzword.’

Cursus biedt een netwerk

‘De cursus heeft me doen inzien dat dit thema nog ingewikkelder is dan ik al dacht,’ besluit Maaike. ‘Er zijn allerlei juridische, ethische en maatschappelijke belangen mee gemoeid. Maar wat me heeft geholpen om op de ingeslagen weg verder te gaan is de kennisuitwisseling met medecursisten en de presentaties van vakcollega’s. Het is leerzaam om verder te kijken dan je eigen bubbel en om te zien hoe organisaties in heel andere vakgebieden deze complexe materie aanpakken. En heb ik nieuwe vragen, dan kan ik terecht bij het grote netwerk dat de cursus me heeft opgeleverd.’