Hoe de dataset Verkaufsbücher tot heftige verhalen leidde

‘Je zou denken dat 75 jaar na de Tweede Wereldoorlog zo’n beetje alle verhalen erover wel verteld zijn,’ zegt Jerry Vermanen, datajournalist en werkzaam bij het datajournalistiek platform Pointer. Niet dus. In de archieven blijken nog altijd documenten op te duiken die onvermoede verhalen over de oorlog prijsgeven.

Zo kwam Jerry bij toeval in aanraking met de zogenaamde Verkaufsbücher. In dit administratief boekwerk, bewaard door het Nationaal Archief, staan meer dan zevenduizend transacties beschreven van Joodse panden en stukken grond die in de Tweede Wereldoorlog door de Duitse bezetter werden onteigend. En die vervolgens door oorlogskopers werden buitgemaakt. Ideaal voor een datajournalist: deze registers zijn als open dataset beschikbaar.

Stuiveling Open Data Award

Ed de Heer, adviseur en projectleider linked open data bij het Nationaal Archief, herinnert zich de presentatie die Jerry en zijn collega’s in november 2019 gaven bij de Stuiveling Open Data Award (SODA). Pointer was – samen met Reporter Radio en Follow The Money – voor deze prijs genomineerd met een onderzoek naar ‘zorgcowboys’.

‘Het Nationaal Archief en het Kadaster maakten eveneens kans op deze prijs,’ aldus Ed. ‘We hadden de data van de Verkaufsbücher gekoppeld aan gegevens van het Kadaster, waardoor het overzicht van ruim zevenduizend gedwongen transacties van onroerend goed uit de Tweede Wereldoorlog in kaart kon worden gebracht.’

Een jaar eerder was Ed met Nationaal Archief-collega Tim de Haan en Sjoerd Siebinga van softwarebedrijf Delving al met de data van de Verkaufsbücher aan de slag gegaan. ‘Dat deden we tijdens de HackaLOD, een culturele linked open data hackathon georganiseerd door onder andere het Netwerk Digitaal Erfgoed. Maar de toen nog kersverse dataset was weerbarstig. Het project heeft vervolgens stilgelegen en in 2019 zijn we er samen met het Kadaster wel in geslaagd gegevens te koppelen.’

Het zorgcowboys-onderzoek van Pointer ging er met de SODA-prijs vandoor, Verkaufsbücher werd een eervolle tweede. En niet onbelangrijk: het eerste contact tussen Pointer en het Nationaal Archief was gelegd. Jerry zag namelijk journalistieke kansen voor deze dataset.

Tv-documentaire

In samenwerking met Tim de Haan van het Nationaal Archief zijn de datajournalisten van Pointer met de dataset van de Verkaufsbücher aan de slag gegaan. Ze deden ook verder archiefonderzoek en reconstrueerden verhalen van toen. Zo zagen ze dat notarissen meewerkten aan schimmige administraties, onderzochten of er compensatieregelingen werden aangeboden aan nabestaanden en achterhaalden verhalen van mensen van wie de woning was onteigend.

Het eerste resultaat van dit project was op 27 mei jl. op tv te zien: De ‘verdwenen’ Joodse huizen, een documentaire over hoe oorlogskopers goud geld verdienden aan onteigend, Joods vastgoed. Tv-kijkers konden aansluitend op een speciale kaart op de site van Pointer nagaan of er in hun eigen straat woningen zijn onteigend in oorlogstijd. ‘Op die kaart werd diezelfde avond al gretig geklikt,’ vertelt Jerry.

Zonder dataset geen onderzoek

‘Dit onderzoek heeft alleen kunnen plaatsvinden doordat het Nationaal Archief de moeite heeft genomen om de Verkaufsbücher te digitaliseren en als open dataset aan te bieden. Anders hadden wij geen project gehad,’ benadrukt Jerry. ‘De data waren al enige tijd openbaar gemaakt, maar kregen pas echt waarde toen we er als journalisten mee aan de slag gingen. En er verhalen mee ophaalden.’ Ook is dankbaar gebruikgemaakt van de Kadaster-gegevens. ‘Die hebben we voor een groot deel toegepast om de exacte locaties van de onteigende Joodse woningen op de kaart aan te geven.’

Ed voegt eraan toe dat het nog handiger zou zijn als er op het internet een plek is waar alle beschikbare datasets van de erfgoedinstellingen bijeen staan. ‘Dan kunnen journalisten alles in een keer vinden. Ook voor ons als deelnemers aan de HackaLOD was dat een uitkomst geweest. Maar gelukkig wordt er binnen het Netwerk Digitaal Erfgoed nu aan zo’n register gewerkt.’ Jerry: ‘Als dat register eenmaal live staat, dan hoor ik het graag!’

Het vervolg

Is het onderzoek naar de Verkaufsbücher nu afgerond? Nee, zegt Jerry. Zo blijken vier op de vijf Nederlandse gemeenten niet te weten of tijdens de Tweede Wereldoorlog Joods vastgoed is onteigend en doorverkocht, terwijl dit wel in hun gemeente heeft plaatsgevonden. ‘Verschillende gemeenten gaan hier nu onderzoek naar doen. Bovendien zien we dat lokale journalisten en historici in deze materie duiken. Onze verhalen hebben mensen gestimuleerd om zelf ook op onderzoek uit te gaan.’

Net als bij Pointer stroomt bij het Nationaal Archief de mailbox vol, vertelt Ed. ‘Zo bleek iemand bezig om handmatig de gegevens uit de Verkaufsbücher te koppelen aan het Kadaster. Die was meteen geholpen met onze dataset. En ik verwijs naar het Netwerk Oorlogsbronnen, waar ook veel informatie over de Tweede Wereldoorlog te vinden is.’